sábado, 2 de abril de 2011

Cuento en Náhuatl

Cuento en náhuatl

Francisco Morales Baranda



Nican mopohua, inic ome cenquetzaliztli In no zazanil


Nichocaehua, nicnotlamati
niquilnamiqui ticcauhtehuazqueh yectli yaxochitl,
yectli yancuicatl,
ma oc tonahuiacan, ma oc tonahuiacan,
centiyahue, tipolihui ye ichan.
¿Achtleon ahiuhquimati in tocnihuan?
cocoya in noyollo,
cualani yehua ayoppan in tlacatihuaye
ayoppan piltihuaye,
yehce yequixoan tla1ticpac.

Cantares mexicanos, folio 5 V., párrafo 53. Fondo reservado de la Biblioteca Nacional, UNAM
Aquí se lee, la segunda parte de mi narración


Elevo mi llanto, me aflijo
recuerdo que hemos de dejar las bellas flores,
los hermosos cantos,
aún regocijémonos, aún cantemos,
nos vamos todos, nos perderemos allá en su casa.
¿Acaso saben algo así nuestros amigos?
se duele mi corazón,
se irrita porque no se nace dos veces
no se es dos veces hijo,
pero se sabe en la tierra.

Cantares mexicanos, Col. 5v., párrafo 53. Fondo reservado de la Biblioteca Nacional, UNAM


lca huel ye momati, mochípa ye ipan ítenco ahciz in cecuizpan, inic matlactli ce metztli ihuan omome metztli, zan huel huetzi in cecuiztli ompa toatloyantepeuh Tlacotenco, no iuh monetenextia in mehtzintli no iuhqui chalchiuh nepapan tlapalcitlayohualtona, yehce ipanon yohualli in ehecatl, cicitlaltin otlahuilzotlauhqueh, otlaocoxqueh quenami oixayopipixauhqueh, ipampa omocempolihuiti yehuatzin "huey ihquitqui" Maliahtzin lehpantenco. No yuh mochi nepapan ahuiacaxochitl, papalotzitzin, ahuach totomeh ihuan occe tlamantli huel omoyolcocohtzinohqueh.

Como bien se sabe, siempre que llega la víspera del invierno, durante los meses de noviembre y diciembre, arrecia el frío, allá en nuestro pueblo Tlacotenco, también la luna y las estrellas de variados colores se muestran con hermosura, pero esa noche el viento disminuyó su fuerza y las estrellas la intensidad de su luz, se afligieron, cual esparcieran su llanto, gota a gota por la muerte de "la gran tejedora" María Ichpantenco. También el perfume de las variadas flores se perdió, las mariposas, los pájaros ahuachtotomeh y otras cosas mucho se entristecieron.

Inmanon ipan ilhuizololli moch incenyeliztzin mihcatzintli omanahuatic, ahxíhuac ichantzinco, ochochoco ihuan omocauhqueh in omoztlatic quimotoquilihqui. Opanohqueh miec tonalli, metztli; ipilhuantzitzihuan zan intech monequia tehtequitiloz, yehce ica miec mepamitl omopieliaya niman omonemili, ma cequintin memeh omoixyectlaliliani ihuan opehuani in tlahchicohua; yuhqui omochiuh. In neuhtli omocahuaya, omonamacaya zan huehcatica, quenmanian omoneuhcahuaya ompa Nepopohualco, Xochitepec (Juchitepec), ihuan no iuh ipan in huey atloyantepetl Mexihco Tenochtitlan. Coza ipilhuantzitzin, ixhuitzitzin oquimoilnamiquiliaya yehuatzin Maliahtzin, itechcopa mochipa oquinmotenehuilíaya ihuahuetlahtoltzin, no ma mocuitlahuiacan, ma mochihchicahualotiani ipampan tequitihuaz.

Toda la familia fue avisada por el deceso de María Ichpantenco al fenecer el día, llegaron a su casa, hubo llanto y quedaron que al día siguiente la sepultarían. Pasaron varios días, meses; sus hijos pensaron que era necesario trabajar, ya que tenían varios campos sembrados de magueyes y que era el momento de prepararlos para que se empezara a obtener el pulque; así se hizo. La producción de este vino se iba a entregar, a vender, a pueblos lejanos, algunas veces allá en Nepopohualco, otras en Juchitepec, y también en la gran ciudad de México Tenochtitlán. Sus hijos y nietos, mucho recordaban a María, porque siempre les expresaba su palabra antigua llena de consejos, relacionados con la delicadeza y cuidado con que debían conducirse, así como el que se esforzaran en la realización de todo trabajo.

Ceppa, icihuaconetzin Xillotzin oquimehuili iconetzin oc piltic itoca Pelotzin, tlen ye huehcauh itloctzinco icihtzin ohuapauh. Inin piltzintli ma oneuhnamacani ompa Xochitepec, zan cualcan oyauh ica icahuayouh, oquitlatlapechiuh ihuan oquimamalti ome neuhcuitlaxtli, ihcuac ye oyayauh ica ompan Nochnamacoyan, opeuh cuica ce huel yectli cuicatiliztli, quenmanian quitzintlatzohuaya ca tlacotl icahuayouh ipampa iciuhca onehnemini. Za tepan ittic in zacatlahtli ohualquiztehuaqueh in ichtehqueh, zan niman oquilpihqui itech in ococuahuitl, oquiquixtilihqueh icahuayouh, no yuh oquilhuihqui intla otzahtzini niman oquimictiani. Pelotzin ahmo onahuat ipampa ahmíquiní za tepan in ichtehqueh ochocholohqueh.

Una ocasión, Xillotzin, hija de María, envió a su hijo casi adolescente, de nombre Pedro, quien a propósito, se había desarrollado y educado por mucho tiempo bajo la tutela de su abuela. Éste fue a vender pulque allá en Juchitepec, ensilló su caballo, cargándole dos cueros de pulque, y muy temprano se fue. Cuando ya iba por un lugar llamado "Nochnama coyan", comenzó a cantar una hermosa canción, al mismo tiempo arreaba su caballo con una vara, con el fin de que éste caminara con prontitud. Poco después, del interior de los zacatales, salieron de súbito los asaltantes, el adolescente de inmediato fue atado en un árbol de acote, robándole su caballo, y le dijeron que si gritaba lo mataban. Pedro permaneció callado y los malhechores huyeron.

Ihcuac zan icel omocauh, achiton otzahtzic ihuan ochocac ipampa huel quicocohuaya inacayouh; inmanon ce mepixqui opanohuaya ica inahuac, zan niman oquicac ochocataya, huel zan iciuhcan itech omopacho itechcacopa oquipalehuiani, oquilhui: -¿Ac tehuatl? -¿Ahquin omitzcuauhilpi? In piltzintli oquitenehuili: -nimitzmotlatlauhtilia ma xinechmotohtomilí, noiuhqui xinechmohuiquili in nochan; axcantzin notahtzitzin nopampa motequipachohtzinohtoqueh ipampa ye teotlahca ihuan ahmo nahci ompa tochan. In mepixqui oquitenehuili: -Ah ximoyolcoco, cenca xipahpaqui itechcopa ahmo mitzmictihqui, axcan zan niman nimitztohtomaz ihuan cepan tohuicazqueh ompa tochan.

Cuando ya solo se quedó, gritó un poco, lloró, porque sentía dolor en su cuerpo; en esos momentos un pastor pasaba cerca del lugar en que se encontraba, luego escuchó su gemido, pronto se acercó junto a él para ayudarlo, le dijo: -¿Quién eres?, ¿Quién te ató a este árbol? Pedro le contestó: -Le ruego que me desate, y también que me lleve a nuestra casa; ahora mis padres estarán muy preocupados por mí, ya que es muy tarde y no he llegado allá a nuestra casa. El pastor le dijo: -No te mortifiques, debes estar muy a gusto porque no te hayan matado, en este momento te desataré y nos iremos juntos a nuestra casa.

Oc ceppa, itahtzitzihuan, Huitzilin ihuan Tonatiuh, oquilhuihqueh: -Ahzo moztla huiptla tioconamacati ihuan tineuhllamacati ompa huey atloyantepetl Mexihco Tenochtitlan. lixhuitzin Maliahtzin oquitto: -quemacatzin niyaz. Zan omoztlati cuacualcanton oahcito ompa huey atloyantepetl inahuac in xochimilli itoca "Cuauhtzin", opeuh neuhnamaca no yuh oconamaca, (inon xochichinancalli ca ipan ye huehcauh tlaxillancalli tlen quitocayotihqueh in tocoltzitzihuan "Atzacoalco"). Ihcuac za tepitzin quipolohuaya tlanamacaz, zan ichtaca itloc omopachouhtehuaqueh ome tehcolotl zan niman oquilhuihqueh: ¿Tlen ticchiuhtoc? ¿Tlen ticnamacatoc? Pelotzin oquitto. Nioconamacatoc, no iuh nineuhnamacatoc. Zan niman tehcolomeh oquilhuiqueh. -¿Cuix ahmo ticmati, inin neuhtli ahuel monamaca nican? ¡Ximoquetza!, axcan timitzhuicazqueh ompan tecaltzacualoyan tlen hoca "El Cannen". In pilli omeuh, oquicalaquihqui ipan tepozmimiloni, ihuan oquihuieaqueh.Ompa oquitzauhqui macuiltonalli. Itahtzitzin ihuan ienihuan cenca omotequipachohqueh ihcuac oquimatqueh, ye ce yohualli ahmo oahcic ompa ichan. Zan niman oquitemohqui nohnohuian huey atloyantepetl yehce ahnecia. Cenca oc ceppa omochoquizehuaqueh, omoicnotlamatqueh.

En otra ocasión, sus padres, Huitzillin y don Tonatiuh, le dijeron: que posiblemente en muy poco tiempo iría a vender astillas de acote y pulque allá en la ciudad de México Tenochtitlan. El nieto de doña María dijo: sí iré. Al día siguiente muy tempranito llegó a la ciudad de México, junto a un jardín de nombre "Aguilita", comenzó a vender sus productos, (ese jardín se localiza en uno de los antiguos barrios de la ciudad, y que nuestros ancestros llamaron "Atzacualco"). Cuando estaba a punto de terminar la venta de sus productos, en secreto junto a él se acercaron dos policías que le dijeron: -¿Qué estás haciendo?, -¿Qué vendes? Pedro dijo: -Estoy vendiendo mis ocotitos y también pulque.. Los policías luego le dijeron: -¿Acaso no sabes que este tipo de vino no puede venderse aquí? ¡Ponte de pie!, ahora acompáñanos, te llevaremos a la cárcel llamada "El Carmen". El pequeño se irguió, luego fue puesto al interior de una patrulla y lo llevaron. Allí estuvo encerrado cinco días.
Sus padres y sus hermanos mucho se preocuparon, al enterarse que esa noche no llegó a su casa. De inmediato fue buscado por todas partes de la ciudad, pero no aparecía. De nueva cuenta elevaron su llanto, y la aflicción.

Izcatqui ipan omochiuh teilpiloyan ittic: ipan ic ce tonal: zan neci moch cahuahnacatl oquicuac, zan tepitzin yemolli ihuan miyahuatlacualli oquitlamahmanilihqueh. lhcuac quinnotzaya ipampa mococh cayotiani zan iztayotl, ocue1 cahuahnacatl ihuan achiton capollatl oquinmacaya. Inin piltzintli cenca otlaihiyohuic ipampa ipan tlaltepitzpan ocochia, ihuan zan amatl omoquentiaya.

¡He aquí  lo que le ocurrió en el interior del penal!: el primer día, al parecer sólo carne de caballo comió, le sirvieron un poco de frijoles y arroz. Cuando eran llamados a cenar, les daban caldo blanco y nuevamente carne de caballo, y un poco de café. Este mozo mucho sufrió, porque dormía sobre el piso, y solamente se cubría con papeles.

Ipan inic ome tonal, oquimiximachili cetzin tocoltzin itocatzin ton Philipe, yehuatzin ceppa quimotlahtlanili in piltzintli: -¿tlen ipampa niean tica?, ¿tlen oticchiuh?, ¿quen motoca? –Nehuatl niPelotzin, ammitla onicchiuh, ni can niyetoc itechcopa ompan campa ca in xochichinancalli zan inahuac onineuhnamacataya no ocotl ipampa nic-huicaz nochan zan achiton tomín, zan iciuhca notloc ome tehcolotl onechhualieaqueh nican. In tocoltzin ton Philípe zan omocuatzetzelohtzino ihuan omihtalhui: -¡In xolopihtin! Ahximotequipacho nehuatl nimitzoncuitlahuiz itechcacopa nican cate miec tzotlacameh, xinechcaqui, intla moztla huiptla ahmo tiquizaz, tonehuan titlacuazqueh ihuan tihxotizqueh. In piltzintli zon oquiyocoli, ¡nican oniemonextilico in nocuitlahuiatzin!.

El segundo día, conoció a un señor ya grande de edad de nombre don Felipe, él, en una ocasión le preguntó: -¿Por qué estás aquí?, ¿Qué hiciste?, ¿Cómo te llamas? -Soy Pedro, no hice nada malo, estoy aquí porque allá cerca de un jardín estaba vendiendo pulque y astillas de ocote, para llevar unos centavos a la casa, de pronto hacia mí se acercaron dos policías y me trajeron aquí. El abuelito don Felipe dijo moviendo la cabeza: -¡Que injustos! No te preocupes yo te cuidaré, porque aquí hay mucha gente mala, escúchame, si mañana o pasado mañana no has salido; juntos comeremos y nos cuidaremos. El mozo pensó, ¡aquí he encontrado a mi ángel de la guarda!

¿Yn canon nemian noyollo yehua?
¿Ca huel ye nochan?
¿Ca huel nocaUa manian?
Ninotolinia tlalticpac.
Cantares mexicanos, fol. 5v.
¿Dónde ha estado mi corazón?
¿Dónde en verdad es mi casa?
¿Dónde en verdad se encuentra mi casa?
Soy pobre en la tierra.
Cantares Mexicanos, fol. 5v.